هنر در عصر تیموریان (3)

هنر در عصر تیموریان (3)

بر روی آبدان برنزی، کتیبه هایی با خطوط ثلث و کوفی حک شده است. بر روی شمعدان مذکور نیز خاتمکاری با طلا و نقره دیده می شود. ساغر، که در مجالس و میهمانی ها برای پذیرایی به کار می رفت، نوع دیگری از ظروف فلزی است که نمونه های متعدد ساخته شده در خراسان عصر تیموریان را برخی موزه ها و گالری های هنری نگهداری می کنند. موزه بریتانیا ساغری اهدا شده به سلطان حسین بایقرا، منقوش به اشعار فارسی را در اختیار دارد. جامی پشمی نیز وجود دارد که به الغ بیگ تقدیم شده است.

کار بر روی چوب نیز در این دوره متداول بوده و معمولا در ساخت بناها استفاده می شده است. از نمونه های خوب موجود، دو لنگه در مربوط به مسجد احمد یسوی (فوت ۵۴۰ ق) در ترکستان است که تزیین قابل توجهی دارد. درهای چوبی گور میر (مقبره تیمور) در سمرقند، هنرمندی سازندگان آن را در خاتم کاری بر روی آبنوس، عاج و نقره نمایش می دهد.

5. معماری

علاقه تیمور به ساختن بناهای بلند مرتبه، عظیم و باشکوه و تاکید وی بر فرستادن معماران زبده از سرزمین های تسخیره شده، باعث شد هنر معماری از زمان خود تیمور، اعتبار و رونق خاصی بیابد. نوشته های تاریخ نگاران عصر و مشاهدات کلاویخو به خوبی نشان می دهد تیمور در سال های پایانی عمر تا چه حد به احداث کاخها و باغ های مجلل علاقه داشته، هر چند که در این ایام هم میل به جنگ و خونریزی و فتوحات بیشتر کماکان در او زنده بود. تمایل به ساختن بناهای شکوهمند، که احتمالا ریشه در تفکر به جای ماندن نام نیک و یادگار در نزد شاهان تیموری داشت، موجب گردید در سال های پایانی حکومت ایشان هم ایجاد این گونه از بناها در دستور کار قرار گیرد. عبارت «انظر على آثارنا بعد وفاتنا» که در متون تاریخی این عصر به کار رفته، نشان بارزی از این گرایش است.

میراث معماری تیموریان در ایران، افغانستان و ازبکستان امروزی به خوبی نشان دهنده اعتلای این هنر در طول زمامداری این خاندان است. هر چند که آثار مهم و قابل توجهی از این دوره بر اثر حوادث گوناگون نابود یا تخریب شد، ولی همین تعداد باقیمانده به خوبی ویژگی های سبک معماری تیموری را نشان می دهد. برخی از این ویژگی ها عبارتند از:

• ادامه خطوط اصلی در نماها بدون قطع شدن؛
• کشیده بودن شکل گنبدها (کاربرد مقطع بیضی به جای دایره)؛
• ارتفاع زیاد سردرهای ورودی، ایوانها و مناره ها؛
• انجام کارهای تزیینی به صورت جدا از اصل بنا؛
• استفاده زیاد از رنگ لاجوردی؛
• شکوه بیرونی و ظاهری بنا

ویژگی آخر را مهمترین خصیصه معماری این دوره باید دانست. چرا که بسیاری از خصوصیات دیگر در ارتباط با آن معنی می یابد. عمارت بلند و باشکوه، در نظر شاهان تیموری، از عظمت و مقام رفیع سازنده آن حکایت می کرد. هم چنین کاربرد مصالح گران قیمت که نشان از ثروت انبوه شخص داشت. این ویژگی ها باید به گونه ای به کار می رفت که از بیرون بنا دیده شود. چرا که بیشتر دردم توانایی دسترسی به درون بناهایی چون کاخ ها و اقامتگاه ها را نداشتند.

برخی از بناهای به جای مانده به تفکیک موقعیت جغرافیایی فعلی عبارت اند از:

در ایران

مسجد گوهرشاد:             باشکوه ترین بنای باقیمانده از دوره تیموری در ایران که به برکت وجود امام هشتم (ع) از گزند حوادث و بلایا در امان مانده است. این مسجد از نوع مساجد چهار ایوانی است که ایران جنوبی آن (رو به قبله)، که اصطلاحا ایوان مقصوره می نامند، از شاهکارهای خیره کننده معماری اسلامی محسوب می شود. خط موجود بر روی کاشی کاری کتیبه این ایوان امضای بایسنغر، فرزند محبوب شاهرخ و گوهرشاد، را دارد. معمار اصلی این مسجد به احتمال قوی، قوام الدین شیرازی و سال اتمام بنای مسجد ۸۲۱ ق بوده است. در زمان شاه سلیمان صفوی، قسمتی از کاشی کاری که بر اثر زلزله تخریب شده بود، بازسازی شد. در حال حاضر، مسجد گوهرشاد از جانب شمال، متصل به حرم مطهر رضوی (ع) است. در رواق از حرم به نام های دارالحفاظ و دارالسیاده نیز از بناهای ساخته شده به فرمان گوهرشاد است.

مدرسه پریزاد:          این مدرسه امروزه درون حرم حضرت رضا، مابین مدرسه بالاسر و صحن مسجد گوهرشاد واقع شده است. بانی این مدرسه، پریزاد خاتون ندیمه گوهرشاد بوده است.

مدرسة دودر:         این مدرسه روبه روی مدرسه پریزاد است و همچون آن جزئی از حرم رضوی(ع) محسوب میشود. دارای حیاط تقریبا کوچکی به فرم مربع است. از زمان گذشته، طلاب علوم دینی در آن به درس می پرداختند. تاریخ ساخت آن ۸۴۳ ق است.

صحن عتیق یا کهنه:          در جنوب غربی حرم حضرت رضا (ع) واقع شده و بانی آن امیر علیشیر نوایی بوده است. سالها بعد به دستور نادرشاه افشار ایوان صحن را طلا اندود کردند.

مسجد شاه:          این مسجد که امروزه هفتاد و دو تن نام دارد در جوار حرم امام رضا(ع) واقع شده است. سال ساخت آن به شهادت کتیبه های موجود، ۸۵۵ق بوده ولی در دوره صفوی تعمیراتی در آن صورت پذیرفته است. کاربرد قطعی این بنا مورد بحث بوده و احتمال آرامگاه بودن آن مطرح است.

زیارتگاه مسجد مولانا:          این بنا در شصت کیلومتری تربت جام و در نزدیکی مرز افغانستان قرار گرفته است. بانی آن مجدالدین خوافی، وزیر شاهرخ، و تاریخ اتمام آن اواخر دهه ۸۴۰ ق ذکر گردیده است.

مدرسه غیاثیه خرگرد:          در روستایی به همین نام در فاصله ۱۴۶ کیلومتری شهر مشهد قرار دارد. بانی مدرسه، غیاث الدین پیراحمد خوافی، وزیر دیگر شاهرخ است. این بنا به دلیل معماری منحصری که دارد، در شناخت معماری این دوره بسیار حایز اهمیت است. دو معمار برجسته قرن نهم، یعنی قوام الدین شیرازی و غیاث الدین شیرازی، سازنده این بنا بوده اند. طرح این مدرسه از نوع چهار ایوانی است. سال اتمام بنا ۸۴۸ ق است که نشان می دهد در مراحل پایانی ساخت آن، قوام الدین در قید حیات نبوده است.

مجموعه امیر چخماق یزد:          امیر چخماق در زمان شاهرخ و به فرمان او، حاکم یزد بود. مجموعه عظیم او شامل مسجد، خانقاه، قنات و آب انبار می شد که اکنون فقط مسجد آن باقی مانده است. تاریخ احداث آن ۸۴۱ ق و کتیبه آن به خط محمد الحکیم است. بناهای متعددی از عصر تیموری در ایران وجود دارد. تنها در مازندران نزدیک به سی بنا از این دوره ذکر گردیده است.