شیراز

معرفی منطقه خشت و کمارج کازرون

سابقه تاریخی

در ایران باستان و به ویژه در دوره ساسانیان، ایالت فارس به پنج ناحیه تقسیم شده بود. بعد از ورود اسلام این تقسیم بندی همچنان ادامه یافت. در این دوره نیز فارس شامل پنج ناحیه به نام های کوره (ناحیه) اردشیر، کوره استخر، کوره قباد، کوره دارابگرد و کوره شاپور بود.

کوره شاپور از نظر وسعت کوچکترین ایالت فارس به شمار می آمد. اما این ناحیه با وجود وسعت اندک خود به خصوص برای ساسانیان هم از نظر اقتصادی و هم از نظر سیاسی و نظامی اهمیت فراوانی داشت. کرسی و یا مرکز ناحیه شاپور شهر بیشاپور بود. خرابه های این شهر اکنون در ۲۲ کیلومتری شهر کازرون واقع گردیده و به عنوان مهم ترین اثر تاریخی و فرهنگی شهر کازرون به شمار می رود.

بیشاپور تا حدود قرن پنجم و ششم از رونق به سزایی برخوردار بود. ناحيه شاپور شامل شهرها و روستاهای فراوانی می شد. اصطخری (متوفی ۳۴۶ قمری) آن جا که در ذكر شهرها و روستاهای بیشاپور از منطقه خشت و کمارج نام می برد، از قدمت خشت و کمارج به اوایل دوره اسلامی نشان می یابیم. اندکی پس از این مورخ، نویسنده کتاب حدودالعالم (تأليف سال ۳۷۲) خشت و کمارج را دو شهر خرم و آبادان از نواحی بیشاپور نام برده است. چنین می نماید پس از این سال ها این دو شهر یعنی خشت و کمارج از رونق گذشته خود باز می ایستند. مقدسی مورخ دیگر (متوفی ۳۷۵) از کمارج نام نبرده و از خشت تحت عنوان «روستایی فراخ، دارای دژی مستحکم و بازاری آباد» نام می برد. اما این بی رونقی چندان ادامه نمی یابد. ابن بلخی مورخ قرن پنجمه در ذکر نواحی شاپور می نویسد: «خشت و کمارج دو شهرک اند در میان قهستان. گرم سیر به غایت و درختان خرما بسیار باشد اما هیچ میوه دیگر نباشد و آب روان دارد اما گرم و ناخوش باشد و ... مردم آن جا بیشترین سلاح ورز باشند.

محیط زیست

در مراتع بزرگی که در این ناحیه قرار دارد پوشش گیاهی کافی جهت چرای دام موجود است. رویش گیاهان دارویی از جمله بابونه، سربرنجاس، ریحان، سیرموک، پر سیاوشون، بنگو و ... در اطراف موجب گردیده که اهالی اغلب در رفع بیماری ها از این گیاهان استفاده نمایند. هم چنین درختان جنگلی از جمله ارژن، اهلوک، کنار و بلوط نیز به وفور در کوهستان های این ناحیه یافت می شود که برخی از اهالی از این درختان استفاده اقتصادی می کنند. مهم ترین جانوران و پرندگان این ناحیه عبارتند از: گراز، گرگ، روباه، تیهو، قوچ و ... و نیز در اطراف رودخانه های این ناحیه مرغابی و غاز دیده می شود.

اوضاع اقتصادی

پایه معیشتی مردم این منطقه اکثرا بر کشاورزی، دامداری و باغ داری استوار است. گندم، جو، صیفی جات و مرکبات از محصولات کشاورزی این ناحیه به شمار می آیند. اما خرما از مهم ترین محصول باغ داری این ناحیه است که تولید این محصول در این ناحیه در مقایسه با دیگر بخش های شهرستان کازرون دارای موقعیتی ممتاز است. محصول خرمای این منطقه به دیگر نقاط ایران و نیز با روش بسته بندی صنعتی به دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می گردد.

دامداری نیز به روش سنتی در میان اهالی به طور وسیعی رواج دارد. اوضاع طبیعی اقلیمی این ناحیه برای پرورش دام مناسب است. دام ها اغلب از نوع بز می باشد. زیرا در روش سنتی این نوع دام می تواند خود را با هر موقعیت طبیعی سازگار نماید. برخی از خانواده ها نیز کارکرد تولیدی و اقتصادی خود را از دست نداده اند و در منازل خود به تهیه مواد لبنی از جمله: شیر، ماست، پنیر، دوغ و هم چنین صنایع دستی از جمله گلیم بافی، قالی بافی و ... می پردازند.

اوضاع اجتماعی و فرهنگی

اهالی این بخش مردمی خونگرم، مهمان نواز، نوع دوست، پایبند به مسایل دینی و مذهبی و نسبت به حیثیت خانوادگی بسیار متعصب هستند. سابق بر این خانواده در این بخش اغلب خانواده گسترده بوده است اما به واسطه گرایش به زندگی ماشینی و نیز تحرک مکانی و شغلی اهالی هم اکنون خانواه های هسته ای در حال گسترش می باشد. از جمعیت ۳۷۰۰۰ نفری، ۱۷۲۷۰ نفر شهرنشین و ۱۳۲۴۵ نفر در روستا زندگی می کنند. هم چنین ۱۸ درصد از کل جمعیت بخش یعنی ۶۴۸۵ نفر خوش نشین هستند که ۴۷۳۰ نفر از آنان در شهر و بقیه در نقاط روستایی به سر می برند. بدین ترتیب بیش تر مردم این بخش روستانشین، با ۷۸درصد جمعیت روستایی و ۲۲ درصد جمعیت شهری هستند. رشد جمعیت شهری ۲ درصد و رشد جمعیت روستایی ۳درصد است.

در چند سال اخیر به واسطه گسترش مراکز تحصیلی و آموزشی دانش آموزان این ناحيه به ویژه دختران توانسته اند به تحصیلات مختلف علمی بپردازند. از لحاظ هنری نیز این بخش دارای استعدادهای درخشانی است که تاکنون مقام های هنری و فرهنگی را در سطح شهرستان، استان و کشور به خود اختصاص داده اند. دین اهالی منطقه اسلام با مذهب شیعه اثنی عشری و زبان آنان فارسی با گویش محلی است.

فهرست مساجد باستانی برزن مصلی کازرون

45۔ مسجد سكوچه، دارای شبستان و حوض و فرش؛ بزرن آهنگران.

۴۶۔ مسجد حاجی اسمعیل، دارای شبستان و فضا همه موزاییک و سردابه و حوض و برق و پنکه سقفی و درب شبستان آهنی و شیشه و فرش و تمام اسباب و امام جماعت و درخت های نارنج و یک اصله نخل، درب دروزاه چوبی؛ برزن چاه آبی.

۴۸۔ مسجد حاجی قنبر، دارای شبستان و فضا همه کوچک و مختصر با فرش و اسباب؛ برزن چاه و آبی.

۴۹۔ مسجد سیدابراهیم، دارای شبستان و فضا همه موزاییک و برق و پنکه و حوض و درب شبستان آهنی و شیشه و درب دروازه آهنی کوچک و فرش و تمام اسباب و امام جماعت؛ برزن چاه آبی.

۵۰۔ مسجد حاجی طالب، دارای شبستان و فضا و حوض و برق و پنکه و فرش و تمام اسباب؛ برزن کوزه گران.

۵۱- مسجد گنج آباد، دارای شبستان و فضا همه موزاییک و حوض و برق و پنکه و سرداب بزرگ و فرش و تمام اسباب - برزن کوه زگران.

۵۲- مسجد شاه ابوالقاسم، دارای شبستان کوچک مخروبه و فضای بسیار بزرگ؛ برزن بازار.

۵۳- مسجد ابوالفتح مشهور به مسجد بازار، دارای شبستان بزرگ، درب آهنی و شیشه و فضای بزرگ همه موزاییک و سردابه بسیار عالی و حوض برجسته و شیر آب برای وضو و برق و فنی و چند درخت نارنج و فرش و تمام اسباب و امام جماعت، دو دروازه آهنی؛ برزن بازار کازرون.

۵۴- مسجد کوچک متصل به بقعه ابو الفتح، دارای شبستان و حوض و فضای بسیار بزرگ و برق و دالان طولانی، درب آهنی و چند درخت؛ برزن بازار.

۵۵- مسجد متصل به بقعه علمدار، دارای شبستان کوچک و فضای کوچک و برق؛ برزن بازار.

۵۶- مسجد حاجی تاج، دارای شبستان و فضا، هر دو موزاییک و درب آهنی و شیشه شبستان و حوض و درب دروازه آهنی و برق و پنکه و فرش و تمام اسباب؛ برزن بازار.

۵۷- مسجد متصل به بقعه شاه حمزه، دارای شبستان رو به قبله بزرگ و فضای بزرگ، هر دو موزاییک و درب آهنی و شیشه شبستان و دو دروازه درب آهنی و برق و پنکه و حوض و شیر آب برای وضو و فرش و تمام اسباب؛ برزن شاه حمزه.

۵۸- مسجد متصل به بقعه مالک، دارای شبستان و فضا هردو کوچک و برق و مختصر اسباب و حوض؛ برزن چاه آبی

۵۹- مسجد امام زاده، دارای دو شبستان بزرگ، یکی با فضای بسیار بزرگ موزاییک و نیز یکی از شبستان موزاییک که درب آهنی و شیشه دار و برق و پنکه و حوض و شیر آب برای وضو و سه دروازه، یکی آهنی بزرگ و دیگری چوبی بزرگ و نیز دروازه آهنی کوچک و فرش و تمام اسباب و امام جماعت؛ برزن امام زاده.

۶۰۔ مسجد مشهدی رجب (مسجد حديقه)، دارای شبستان به طرز جدید تعمیر شده و درب شبستان آهنی و شیشه و فضای موزاییک و آب و برق و پنکه و شیر آب برای وضو و فرش و تمام اسباب و امام جماعت؛ برزن مصلی.

۶1- مسجد جدیدالتأسیس از بنای حاجی قنبر نیاکان در زمین که ملک متصرفی خود بوده بنا گذارده و دارای شبستان و فضا و حوض و فرش و اسباب واقع در محل مشهور به مجل آباد (ماشاء الله آباد).

ناگفته نماند که بیش از ۹۸ درصد از مصنوعات سنگی برداشت شده و به غیر از یک ابسیدین سبزرنگ از دیواره های این مسجد برداشت شده، همگی از فلینت سربی می باشند. سنگ های فلینت از نوع مات می باشند که البته به غیر از رنگ سربی دارای رنگ های قرمز، زرد، شیری، قهوه ای و استخوانی می باشد. مصنوعات سنگی برداشت شده دارای رنگ و بافتی مشترک و یکنواخت می باشند.

فهرست مساجد باستانی برزن بازار کازرون

۲۲- (مسجد حاجی شمس الدین) مسجد خواجه علی، شبستان، درب آهنی و فضای موزاییک و برق و پنکه و آب و حوض و فرش و تمام اسباب؛ برزن آهنگران کازرون.

۲۳- مسجد آهنگران، تمام شبستان، به طرز بسیار جالب تعمیر و فضای موزاییک و درب دروازه آهنی با شبستان، پنکه های سقفی، فرش، تمام اسباب و امام جماعت؛ برزن آهنگران.

۲۵ - مسجد مدرسه، دارای شبستان بزرگ و شبستان رو به قبله، دیگر که هردو دارای درب، یکی چوبی و دیگر آهنی و دو حوض، یکی برجسته و دیگری کوچک و فضای بزرگ و آب و برق و پنکه سقفی و فرش و تمام اسباب و امام جماعت؛ بزرن گنبد.

۲۶ - (مدرسه صالحیه)، مدرسه علمیه، دارای بیست و یک حجره و حوض و فضا و برق و آب و فرش، محل اقامت طلاب؛ برزن گنبد.

۲۷- مسجد دشتک، دارای شبستان و حوض خانه و ایوان و دو راهرو (زیر و بالا)، رو به شمال و فضای آن از سه طرف فضا و محل عبور شارع عام؛ برزن گنبد.

۲۸- مسجد ناصرلشکر امیرعضدی، دارای شبستان و فضای کوچک و حوض؛ برزن گنبد.

۲۹- (مسجد حلوایی) مسجد رحمت، دارای شبستان و فضا و حوض و برق و فرش و اسباب؛ برزن گنبد.

۳۰- مسجد بناها، دارای شبستان و فضای کوچک و حوض و برق و فرش و اسباب؛ برزن گنبد.

۳۱- مسجد بقعه سید محمد کاشی، دارای شبستان و فضا و شیر آب برای وضو و برق و فرش و تمام اسباب؛ برزن گنبد.

۳۲- مسجد رستکار، جلو شبستان که رو به قبله است، آجرکاری و حوض و برق و فضای بزرگ و فرش و تمام اسباب؛ برزن گنبد.

۳۳۔ مسجد دارالسلام، دارای شبستان و فضای بزرگ مشجر و برق و تمام اسباب؛ برزن گنبد.

۳۴۔ مسجد بقعه زید، دارای شبستان بزرگ و کوچک، درب آهنی شیشه و حوض و پنکه سقفی و آب و برق و فرش و تمام اسباب و درب آهنی دروازه و چند درخت نارنج، چندین اصله نخل و ایوان و دو راهرو زیر و بالا، رو به قبله و فضای بزرگ همه موزاییک؛ برزن گنبد.

۳۵- مسجد بیبی طوطی، شبستان رو به قبله و فضا و حوض و آب و برق و فرش و تمام اسباب و دروازه رو به قبله؛ برزن مصلی.

۳۶- مسجد مقنی ها، شبستان و فضا و دو راهی و شیشه شبستان و درب آهنی دروازه و فرش و آب و برق و پنکه سقفی و تمام اسباب و امام جماعت؛ برزن مصلی.

۳۷۔ مسجد نو، دارای شبستان بزرگ و فضای بزرگ، همه موزاییک و حوض بزرگ و درهای شبستان آهنی و شیشه و شبستان دیگر که بدون سقف است همه به طرز جدید و دو دروازه آهنی و پنکه سقفی و چهارصد عدد میز و صندلی برای موقع جشن و فرش و تمام اسباب. برزن مصلی.

38- مسجد حاجی رضا، دارای شبستان بزرگ و فضای بزرگ موزاییک و حوض بزرگ و درب شبستان آهنی و شیشه و درب دروازه آهنی و پنکه سقفی و آب و برق و فرش و تمام اسباب و امام جماعت؛ برزن مصلی.

۳۹- مسجد حسینی، داری گل دسته و شبستان با درب و فضا همه موزاییک و حوض و برق و پنکی و فرش و تمام اسباب و امام جماعت؛ برزن مصلی.

۴۰- مسجد امام حسن، دارای شبستان و فضا، همه موزاییک و حوض و پنکه و درب شبستان شیشه و آهنی و دو دروازه درب آهنی و فرش و تمام اسباب و امام جماعت؛ برزن مصلی.

۴۱- مسجد شیرزادمحمد، دارای شبستان و فضا و حوض و تمام اسباب.

۴۲- بيع گلیمی ها، شبستان و فضای کوچک.

۴۳- مسجد امام زمان (عج) جديد البنا، دارای شبستان و فضا همه موزاییک و شیر آب برای وضو و برق و پنکه سقفی و فرش آن تمام غالی بزرگ و تمام اسباب - متصل به خیابان.

۴۴۔ مسجد حاجی محمد علی، دارای شبستان کوچک، بدون فضا و حوض؛ برزن چاه آبی.

۴۵۔ مسجد کربلایی شفیع، دارای شبستان و فضا و حوض و مختصر اسباب، درب دروازه چوبی؛ برزن چاه آبی.

۴6۔ مسجد میرغلام علی، دارای شبستان و فضا همه موزاییک و حوض و درب شبستان آهنی و شیشه و درب دروازه آهنی و فرش و تمام اسباب؛ برزن چاه آبی

47۔ مسجد ملامحمود، دارای شبستان و فضا هردو کوچک و برق و مختصر اسباب؛ برزن مصلی.

فهرست مساجد باستانی برزن بالا کازرون

شادروان محمد حسن ادیبی فرزند علی مراد معلم (متولد ۱۳۶۷ ش / درگذشته ۱۲۶۱) علاوه بر تلاش و صرف عمر در راه آموزش فرزندان این منطقه و ایجاد مدارس نوین، از اولین افرادی است که با توجه به اشراف بر مسایل تاریخی و فرهنگی، دست به گردآوری اطلاعات مربوط به فرهنگ شهر کازرون زده است.

وی پاره ای از این گونه اطلاعات را (چون واژگان، ضرب المثل ها، فهرست امام زادگان، لغزها و فهرست مساجد کازرون) در مجموعه ای با عنوان ارمغان ادیب گرد آورده که نسخه ای از آن در خانواده موجود است. با توجه به تغییرات بسیاری که طی مدت پنجاه سال گذشته در شیوه معماری و زندگی این منطقه رخ داده است و اکنون متأسفانه از معمازی ارزشمند و ویژه این منطقه که نمونه بارز آن در بناهای مذهبی و از جمله مساجد به خوبی هویدا بود و بخشی مهم از هویت منطقه را تشکیل می داد . چیزی باقی نمانده، وجود این فهرست به عنوان پیشینه و تاریخچه ای از مساجد شهر دارای اهمیت بسیار است.

تهیه این فهرست که بنا به نامه های موجود به سفارش اداره فرهنگ کازرون انجام گرفته است ظاهر طرحی برای گردآوری اطلاعات کشور بوده و به نظر می رسد فهرست مساجد ذکر شده در کتاب ایرانشهر در معرفی کازرون برگرفته از همین فهرست باشد.

١- مسجد ملابرات، دارای شبستان بزرگ و فضای بزرگ، هردو موزاییک کاری و درب های شبستان شیشه و آهنی و دو حوض و برق و آب و فرش و اسباب و درب دروازه آهنی واقع در ابتدای برزن بالای کازرون.

۲- (مسجد عمولاله) مسجد حسینی علیا، دارای شبستان و فضای کوچک و حوض و برق و آب و مختصر فرش و اسباب؛ برزن بالا.

٣- مسجد خواجه، دارای شبستان و فضا و حوض، همه کوچک، بدون اسباب و درب دروازه آهنی کوچک؛ برزن بالا.

۴- مسجد رحمت علیا، دارای شبستان و فضا و حوض و درب دروازه آهنی و برق و آب و فرش، همه مختصر؛ برزن بالا.

۵- (مسجد قایدولی) مسجد اولیاء، دارای شبستان و فضا و حوض و آب و برق و پنکه سقفی و فرش و اسباب و درب های شبستان آهنی و شیشه و نیز درب آهنی دروازه؛ برزن بالا.

۶- مسجد ماهی شمسا، شبستان کوچک، مخروبه، بدون سقف، نزدیک تانکی آب.

۷- (مسجد امیرآعضا)، مسجد خواجه محمد خواجه أولياء که در تعمیر دفعه سوم به نام مسجلي همت نام گذاری گردیده بود، اخیرا جزء خیابان گردیده؛ برزن بالا.

۸- مسجد شاه حیدر، نزدیک حمام بالا که جزء خیابان گردیده.

۹- مسجد جامع شیخ، بناشده ۱۱۱۱ قمری، دارای شبستان بزرگ و فضای بزرگ، همه موزاییک و حوض برجسته و آب و برق و پنکه های سقفی و سردابه و فرش و دویست عدد میز و صندلی و تمام اسباب و درب های شبستان از آهن و شیشه و سه دروازه، یکی آهنی و دوتا چوبی. دارای امام جماعت؛ برزن بالا.

۱۰ - مسجد کربلایی ابو الحسن، که نزدیک مسجلي شاه حیدر بوده و اکنون جز خیابان گردیده؛ برزن بالا.

۱۱۔ مسجد کوچک، نزدیک قلعۂ کلب علی خان، اخيرا جزو خیابان گردیده؛ برزن بالا.

۱۲- مسجد خضر نبی(ع) متصل به تکیه مقام خضر(ع)، دارای شبستان کوچک و فضا و فرش و اسباب و حوض و درخت سرو و توت؛ برزن بالا.

۱۳- مسجد گلخنگی، کوچک و مخروبه و بدون سقف؛ برزن بالا.

۱۴- مسجد حاجی محمد حسین، دارای شبستان رو به قبله و حوض و فضا؛ نزدیک منزل علم الهدی؛ برزن بالا. ۱۵- مسجد امام زین العابدین (ع)، دارای شبستان و فضای کوچک؛ مقابل منزل حبیبی؛ برزن بالا.

۱۶- مسجد حاجی باقر، دارای شبستان و فضا و سردابه کوچک؛ برزن بالا.

۱۷- مسجد حاجی محمد صادق، دارای شبستان رو به شمال و فضای کوچک؛ برزن بالا.

۱۸- مسجد آقامراد، دارای شبستان و فضا و حوض ؛ برزن بالا.

۱۹- مسجد جوی، دارای شبستان بزرگ و فضا موزاییک و شیر برای وضو و درب های شبستان آهنی و شیشه و فرش و تمام اسباب و دروازه، یکی آهنی و یکی چوبی؛ برزن بالا.

۲۰- مسجد میرشاه، دارای شبستان بی سقف و فضا و دیوار اطراف برزن بالا.

۲۱۔ مسجد أبي الفضل (ع) (نام قدیمش مسجد حاجی میر علی نقی بوده)، دارای شبستان و فضای موزاییک و سردابه و حوض برجسته و آب و برق و فرش و تمام اسباب؛ برزن بالا.