معرفی دو بنای تاریخی از شهر کهن زنجان

معرفی دو بنای تاریخی از شهر کهن زنجان

دبیرستان شریعتی

این دبیرستان در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی در ضلع شمالی و در حوالی شارستان شهر زنجان به منظور تأمین فضای آموزشی احداث شده است. پلان عمومی این دبیرستان مستطیل شکل و در مجموع دارای ۳۰۸۲۰ متر مربع وسعت عرصه و ۳۰۰۰ متر مربع اعیانی آن قابل اندازه گیری است. در مجموع ۱۸ کلاس درس با ظرفیت ۳۰ الی ۳۵ نفر، تعداد۳ واحد اداری، ۲ واحد آزمایشگاه، یک واحد کارگاه، یک باب کتابخانه و یک واحد سالن اجتماعات به ظرفیت ۱۵۰ نفر، یک محوطه نسبتا دلچسب و زمین فوتبال مناسب، مجموعه تاریخی این بنای آموزشگاهی را تشکیل می دهد.

اجزای سازه این بنا از آجر می باشد و در پنجره های ورودی از قوس های جناغی (چهار پرگاری) استفاده شده است و دو ستون آزاد و سنگی با سرستون های مزین به مقرنس جلوه خاصی به ورودی بنا بخشیده است. این عناصر با کاشی کاری های به سبک معرق با نگاره های انتزاعی گیاهی و تلفیق آن ها با آجر، تزیینات ورودی را تعریف و تمجید کرده است. در داخل بنا کتیبه هایی به خط نستعلیق با مضامین عالی، اخلاقی و ادبی نوشته شده و عملکرد بنا را که همانا آموزشی - فرهنگی است بیش از پیش تعیین می کند.

با تجزیه و تحلیل کردن اجزا و اندام های آن می توان تحولات اجتماعی - سیاسی مؤثر در خلق آثار معماری از آن زمان را تبیین کرد. پلان بنا تا حدودی صلیبی شکل، متقارن و دارای کریدوری نسبتا طولانی است و اتاق های آموزشی در طرفین کریدورجای گرفته اند. این نوع پلان، سربازخانه های آلمانی را تداعی می کند.

استفاده از سقف های شیروانی، از عناصر معماری جدیدالورود است. هم چنین تعبیه فضاهای آزمایشگاهی، کارگاهی، ایجاد فضای ورزشی فوتبال، در معماری فضاهای آموزشی کاملا بی سابقه است و این بدایع تحت تأثیر ارتباط فرهنگی - سیاسی ایران و آلمان پدید آمده است. بنا ظاهری ایرانی دارد، ستون های سنگی یا سرستون های مقرنس، کاشی کاری های به سبک معرق و آجر کاری ساده. در این بنا از معماری سنتی و بومی استفاده شده است. بنابراین التقاطی بودن معماری دبیرستان شریعتی زنجان قطعی ارزیابی می شود.

عمارت دارایی

بنای موسوم به دارایی در قلب بافت تاریخی و در محله حکومتی - اداری شهر زنجان، هم زمان با تأسیس مراکز حکومتی و دولتی متناسب با زمانی که از دوران پهلوی پیشین آغاز شده بود، در اوایل حکومت رضاشاه ساخته شده و کتیبه ای با این مضمون در سمت شمالی آن نوشته شده است: در سال جلوس رضاشاه پهلوی شاهنشاه ایران به سال ۱۳۱۶.

این بنا در سمت جنوبی باغ نسبتا بزرگی موسوم به باغ دارایی قرار گرفته و با زیر بنای ۴۱۰ متر مربع در هر طبقه و در مجموع ۱۲۳۰ متر مربع در سه طبقه ساخته شده است.

سقف طبقات بنای دارایی مسطح و از نوع طاق های ضربی بوده و عناصر باربر آن را تیرهای فولادی تشکیل می دهد. پلان بنا در طبقات یکسان و فضاها بر روی هم منطبق است و در هر طبقه به طور قرینه ۱۰ فضای مقابل به هم قرار دارد.

عنصر آجر، عمده ترین مصالح مورد استفاده در بنا بوده و تار و پود آن را آجرهای قزاتی به رنگ نخودی تشکیل می دهد. دومین عنصر غالب در بنا، سنگ های استفاده شده در ازاره بناست. این سنگ ها از جنس تراورتن و یکی از مصالح بومی و محلی به شمار می رود.

ساختمان مورد مطالعه از نظر فیزیکی (حجمی) از اصل تقارن تبعیت کرده که یکی از ویژگی های هنر ایرانی کهن است.

از آن جا که در دوره پهلوی پیشین، از عناصر معماری و هنر ایران باستان استفاده شده است، این پدیده در بنای دارایی هم قابل رؤیت است. ساختمان دارایی از نظر تزیینات بنا، ساده و بی پیرایه است و اما علی رغم این سادگی، معمار بنا با پیش آمدگی و عقب نشینی متقارن و ملایم در نمای شمالی کنتراست زیبا و ملایمی را پدید آورده است. به ویژه آن که قوس های خوزی (رومی) اجرا شده در ورودی، در عظیم جلوه دادن كل عمارت نقش اساسی را ایفا کرده است.

پوشش نهایی ساختمان را سقف شیب دار شیروانی تشکیل می دهد. بنای دارایی به منظور استقرار تشکیلات اداری موسوم به ماليه (اداره امور اقتصادی و دارایی ) ساخته شده و تا سال ۱۳۸۲ عملکرد نخستین خود را حفظ کرده است.

در یک تحلیل کلی می توان چنین استنتاج کرد که پلان عمارت دارایی با داشتن کریدور و اتاق در طرفین، از پلان سرباز خانه های آلمانی الهام گرفته است. جالب آن که علامت آلمان نازی (چلیپا) هم در روی درها اجرا شده و لذا بر تأثیر رابطه بنای فرهنگی ایران و آلمان تأكید می کند.

نتیجه گیری

تحقيقا به کلیه پویندگان و منتقدان علم معماری واضح و مشخص است که معماری ما با پشتوانه قوی و غنی حداقل از هزاره هفتم قبل از میلاد تا اوایل قرن حاضر در قسمت اعظمی از غرب آسيا مطرح و بناهای به غایت ارزشمندی را عرضه کرده و نمونه های بدیعی را در فرهنگی بناهای مونمنتال جهان جای داده است. این معماری با حفظ خطوط کلی، در دوره های مختلف دارای تنوع و تکامل بوده و سبک و سیاق خاص خود را داشته است. به گونه ای که معماری عصر شکوفایی آل بویه از معماری شکوهمند سلجوقی قابل تشخیص است و معماری جسورانه ایلخانی از معماری عصر تیموری و صفوی و غیره.

اصولا شصت درصد از موضوعات معماری ایرانی را مباحث فرهنگی، ارزش ها و ایده آل ها تشکیل می دهد و این پدیده در معماری گذشته ما به شدت مورد نظر و عمل بوده به طوری که این بناها اطلاعات متقنی از سطوح تمدنی، ایده آل ها، ارزش ها، پدیده های مذهبی، نوع معیشت، تفکر و اندیشه صاحبان و ساکنان بناها را در خود حفظ کرده است. حال مایه تعجب و حیرت است که معماری امروز ما، علی رغم داشتن متولیان و مسئولان متعدد همانند دانشکده های مهندسی، مسکن و شهرسازی، سازمان نظام مهندسی، شهرداری، مهندسان مشاور، دفاتر فنی وابسته به دستگاه های حکومتی و شخصی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و جز این ها، این چنین بی هویت، پرخاشگر و تا حدودی موجب بحران های اجتماعی در جامعه شده است.