معرفی کتاب آموزش تحلیل فیلم اثر مجید اسلامی

معرفی کتاب آموزش تحلیل فیلم اثر مجید اسلامی

مجید اسلامی یکی از معروفترین منتقدان و تحلیل گران سینما در ایران است. او برعکس بسیاری از منتقدان امروزی که با سواد سطحی خود در سینما فقط به نوشتن داستان فیلم اکتفا میکنند و هیچ نکته فنی و هنری دیگری را در رابطه با فیلم بیان نمیکنند، به سطح بالایی در توان نقد و تحلیل فیلمهای سینمایی رسیده است.
مجید اسلامی نقد فرمال را به خوبی میشناسد و این شناخت وی از نقد فرمال است که باعث شده تا او با بسیاری از منتقدین خوب، تفاوت پر رنگی پیدا کند. نقد فرمال این روزها یکی از خلاهای اساسی نقد در سینمای ایران است. کسی مانند مسعود فراستی ادعای این را دارد که نقد فرمال میکند اما آنقدر در بررسی کردن مفاهیم و محتوای مورد علاقه خودش غرق است که بسیاری از اوقات هیچ توصیف و تحلیل درستی از فرم فیلمها ارائه نمیکند.

اما مجید اسلامی مسیری کاملا متفاوت را طی کرده است. او مطالعات درستی در راستای نقد فیلم داشته است و در یکی از مهمترین کتابهای ترجمه شده توسط او، کتاب نقد و تحلیل فیلم است که اسلامی از مجموعه مطالب دیوید بوردول و نقدهای شخصی خودش درباره فیلمهای ایرانی و خارجی جمع آوری کرده است.
مجید اسلامی در ابتدا فصولی از کتاب هنر سینما را در کتاب خود قرار داده است. قبل از اینکه رابرت صافاریان بخواهد کتاب هنر سینما را تماما ترجمه کند مجید اسلامی فصول مرتبط با نقد و تحلیل فیلم را ترجمه و در ابتدای کتاب خود قرار داد. دیوید بوردول در کتاب هنر سینما، نوع تازه ای از نقد و تحلیل فیلم را با عنوان تحلیل نئوفرمالیستی مطرح کرد که این جریان هنوز هم مهم ترین نوع تحلیل سینما به شمار میرود.
در سینما انواع مختلفی از نقد و تحلیل وجود دارد. از تحلیل های روان شناختی گرفته تا فلسفی و جامعه شناختی و نشانه شناختی. این تحلیل ها در واقع به بررسی اشتراکات میان سینما و علوم انسانی میپردازند و در اصل، مشکل بزرگی که دارند این است که تلاش میکنند تا در سینما به دنبال ایده های زبان شناسی، جامعه شناسی، فلسفه و غیره بگردند. این جست و جو در سینما بیشتر باعث میشود که سینما به حاشیه رفته و انگار که سینما صرفا ابزاری بوده تا مثلا فلسفه و مسائل فلسفی در آن مطرح شود.

اتفاقا یکی از آسیب هایی هم که نقد و تحلیل فیلم در ایران متحمل شده است همین قضیه می باشد. منتقدان ایرانی انگار که بیش از هر چیزی قصد دارند تا مسائل اجتماعی را در فیلمهای رئالیستی ایرانی بررسی کنند. مثلا منتقدی هنگامیکه قصد دارد فیلمی از اصغر فرهادی را تحلیل کند، به جای اینکه به مسائل زیبایی شناختی، هنری و البته سینمایی فیلم او بپردازد، فقط به این توجه میکند که چگونه طبقه متوسط در سینمای او بازنمایی شده است یا طبقه محرومین را به تصویر کشیده است.
اما تحلیل نئوفرمالیستی دست بر روی همین نقطه ضعف میگذارد. اهمیت مجید اسلامی نیز در این است که با معرفی کردن این تحلیل و سپس ارائه کردن نقدهایی به قلم خودش بر اساس اصول تحلیل نئوفرمالیستی، باعث رونق یافتن تحلیل نئوفرمالیستی در ایران شد.
تا قبل از مجید اسلامی کسی دقیقا نمیدانست که این تحلیل به چه معناست. بسیاری فکر میکردند که چون اسم فرم در آن بکار رفته است به هر چیزی می پردازد که فرم فیلم مربوط است. اما در واقع نئوفرمالیسم بسیار فراتر از این مساله است و برای شناخت آن باید حتما اصولش را مطالعه کرد و تحلیل های اساسی که در این زمینه بخصوص توسط خود دیوید بوردول نگاشته شده است را خواند.

مجید اسلامی بعد از بررسی پایه های نظری این نوع تحلیل و سپس نتیجه گیری درست از آن، شروع میکند به نوشتن نقد بسیاری از فیلمهای ایرانی و خارجی که بر اساس تعالیم نئوفرمالیسم نگاشته است. از فیلمهایی مانند زیر درختان زیتون اثر عباس کیارستمی، مرد مرده اثر جیم جارموش، داستان توکیو اثر اوزو و بسیاری فیلمهای دیگر نام می برد و به خواننده نشان میدهد که یک منتقد ایرانی فیلم هم میتواند یک منتقد نئوفرمالیست باشد.
همانطور که دیوید بوردول خودش در کتاب هنر سینما، تحلیل به یاد ماندنی و خوبی از فیلم مشهور اورسن ولز یعنی همشهری کین ارائه میدهد، اسلامی هم او را الگو قرار داده و تلاش کرده چنین الگویی را در اختیار خواننده ایرانی خود قرار دهد. بوردول فیلم همشهری کین را تماما جراحی میکند و طوری این کار را حرفه ای و علمی انجام میدهد که خواننده مطلع میشود که دیگر هیچ نقطه ابهامی برایش باقی نمانده است.
او سکانس ها را فهرست وار بدنبال هم ردیف میکند. از کنار هم قرار گیری بعضی از سکانس ها به یک الگوی خاص میرسد. سپس هر کدام از سکانس ها را هم به تعدادی نما تجزیه کرده و از کنار هم قرار گیری این نماها نیز الگوی دیگری را ترسیم کرده و از کلیت این همه الگو، الگوی کلی و جامع این فیلم را تشخیص میدهد.
شاید تشخیص دادن این الگوی جامع بهترین دید و نگاهی است که یک منتقد به خواننده نقد خودش می دهد. اگر نئوفرمالیسم نبود با هیچ کدام از مکتب های نقد و تحلیل فیلم به چنین دید درست و فنی نسبت به سینما نمیرسیدیم.

نئوفرمالیسم همه کاری میکند تا هر نقدی که در زمینه سینما ارائه میدهد صرفا و صرفا سینمایی باشد. نئوفرمالیسم سینما را برای سینما میخواهد نه برای روان شناسی و فلسفه و غیره.
اهمیت کار مجید اسلامی و نقدهایش نیز در همین جا نهفته است. تحلیل جامع مجید اسلامی از فیلم مرد مرده اثر جیم جارموش دقیقا با الگو گرفتن از تحلیل های دیوید بودول، این ایده را بسیار خوب اجرا هم میکند به نحوی که خلا وجود یک متقد نئوفرمالیستی خوب پر میشود.
بنابراین کتاب نقد و تحلیل فیلم به قلم مجید اسلامی را حتما باید خواند. چه مخاطب سینما باشید، چه منتقد و چه فیلمساز، این کتاب درک بسیار درستی به شما خواهد داد. از این کتاب یاد خواهید گرفت که چگونه فیلم ببینید و بعد از تماشای فیلمها، چگونه آن را تحلیل نمایید. فراموش نکنید که برای کشف راز و رمز یک فیلم و کارکرد آن، باید الگوهای پنهان را کشف کنید این همان چیزی است که نئوفرمالیسم به شما هدیه میدهد.