عربستان سعودی

سرزمین منا در مکه

سرزمین منا در مکه که بعد از گذشتن از وادی محسّر آغاز می شود. حدود و مرزهای این منطقه با تابلوهای راهنما مشخص شده است. فاصله ای به طول حدود 5.3 کیلومتر و عرض تقریبی پانصد متر در میان دو کوه ممتد قرار دارد و انتهای این مسیر به مکه ختم می شود. قسمت پایانی منا، عقبه نام دارد. اینجا در واقع جایی است که یاران پیامبر (ص) در یثرب با رسول خدا صلی الله علیه و آله بیعت کردند و پیمان دوستی آنها بیعةالعقبه نام گرفت. منا در واقع جایی است که حجاج از روز دهم تا دوازدهم- و برخی از تا روز سیزدهم- در آنجا می مانند. دورترین قسمت منا به مکه وادی محسّر است که میان مزدلفه و منا قراردارد و اینجا همان جایی است که سپاه ابرهه در آن گرفتار عذاب الهی شدند.

اینکه اینجا چرا منا نام دارد به این سخن امام رضا (ع) برمی گردد که فرمود: منا را از آن جهت من می خوانند که جبرئیل به حضرت ابراهیم گفت: مَنَّ عَلَي رَبِّکَ مَا شِئْتَ ;( وسائل الشيعه، ج16، ص355) هر چه از خداوند می خواهی آرزو کن. که سپس ابراهیم از خداوند خواست تا به جای فرزندش قوچی را بفرستد تا ابراهیم آن را ذبح کند و قربانی کند که خداوند نیز آرزوی او را برآورده کرد. کار اصلی حجاج در این جا این است که ابدا جمره عقبه را در روز دهم رمی می کنند. بعد از این کار نوبت به قربانی و سپس حلق یا تقصیر می رسد. بدین گونه از حالت احرام بیرون می آیند. آنان موظف هستند که در روز یازدهم و دوازدهم هر سه جمره-اولی، ثانیه و عقبه را رمی کنند. در کنار این ها شب ها را در منا بیتوته می کنند. این اعمال در روزگار پیش از اسلام نیز در حج وجود داشته و آغازگر اینها حضرت ابراهیم (ع) بوده است. دلیل رجم کردن هم این می باشد که در حدیثی از امام صادق آمده است که شیطان در محل جمره بر ابراهیم ظاهر شده است، جبرئیل از ابراهیم خواسته تا هفت سنگ بر شیطان بزند و با کوبیدن هر سنگ تکبیر بگوید، ابراهیم نیز چنین کرده است و این تبدیل به سنت و رسمی در آیین حج شده است. (علل الشرائع، ص437)

از همان اول جمره اولی و وسطی از اطراف باز و قابل رمی بوده اند اما جمره عقبی سینه کوه بوده است و رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که در سمت چپش کعبه و سمت راستش منا بوده است این کار را انجام می داده است. در گذشته و تا زمان دولت عثمانی نیز از شب قربان و دو روز بعد، جشن و سرور در منا برپای می شده است و همه جا چراغانی می شده و حال وهوای خاصی به مجموعه می داده اند.

مساله ای که در مورد منا مطرح بوده این است که آیا ساخت و ساز در آن جایز می باشد؟ در این مرود اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. پیش از دوره ی وهابی های ساختمان های زیادی در اینجا وجود داشته اند که برای مدتی تخریب گشته اند . تا اینکه شیخ عبدالله بن باز با ساختن بنای دائمی در منا مخالفت نمود. از سال 1418 چادرهای جدیدی در این جا برپا شددند. چادرهایی بسیار زیبا از جنس برزنت و غیر قابل احتراق که در طول سال نیز برچیده نمی شوند. بعلاوه اینکه همه ی راههای اصلی و فرعی سنگفرش و یا آسفالت شده اند و به این ترتیب در ایام حج این جا یک مکان مطبوع و زیبا می باشد.

چادرهای ایرانی در این قسمت نیز در نخستین بخش منا قرار دارند. اگرچه این قسمت از جمرات دور است اما از نظافت و ساکتی بیشتری برخودار است. قسمتی از منا که قربانگاههای آن باشند در گذشته در بخش ورودی به منا از سمت وادی محسّر واقع شده بود که گویا چیزی از آن در منا نبوده است. بعدها در سال 1420 هجری، قربانگاه اصلی را به مکان دیگری در فاصله ی 500 متری منا انتقال دادند که معیصم نام دارد. این جا به صورت مجهز و با تقسیم بخشهای دیگر برای حجاج کشورهای مختلف مشغول به فعالیت است. البته بخشی از قربانگاه هنوز در همان منطقه قرار دارند. این را هم اضافه کنیم که در روزهای دهم تا دوازدهم ذی حجه را ایام تشریق می نامند. این واژه به معنای خشک کردن گوشت های قربانی است که برای جلویگری از فاسد شدن آنها این کار را می کردند و در ماههای بعد از آن استفاده می شد. در کنار این قسمت ها می توانید از بازارهای مکه نیز دیدن کنید. 

صفا و مروه در مکه

صفا و مروه در مکه، نام دو کوه در جوار هم هستند که در کنار خانه ی خدا قرار گرفته اند. کوه سمت راست، "صفا" و کوه سمت چپ "مروه" نام دارد. البته که این جا در گذر زمان دستخوش تغییرات زیادی شده است چرا که تعداد بسیار زیادی حاجی نیز در اینجا حضور پیدا می کنند. فلذا ناگزیر به انجام تغییراتی در اینجا می باشد. گفته می شود که پس از اینکه آدم و حوا از بهشت رانده شدند و بر روی زمین فرود آمدند، آدم بر روی کوهی فرود آمد که صفا نام گرفت چرا که آدم برگزیده خدا (صفی الله) است و حوا "مراه" (زن) بوده و بر روی کوه دیگری فرود آمده است که مروه نام دارد. صفا و مروه برای تمام مسلمانان نام محترم و باارزشی می باشد چرا که این دو کوه از نشانه های دین خدا و سعی میان آن دو، یکی از ارکان حج بیت الله الحرام است.

کاری که در این جا در مناسک حج باید انجام داد این است که حج گزارانی که برای حج و یا عمره به مکه آمده اند، به اینجا می آیند و با تجسم کردن سعی هاجر در زمانی که برای فرزند شیرخواره ی خود به دنبال یاری رسان بود در میان این دو کوه را هفت بار می پیمایند. هدف از این هفت بار پیمودن  و آن هم در مسیری مستقیم خود به زیبایی و پسندیده بودن این کار اشاره دارد. هفت بار این مسیر را باید پیمود چرا که گفته می شود هاجر که در زمان خود به ایمان و زهد مشهور بوده است هفت بار فاصله ی میان این دو کوه را پیموده است و طلب یاری از خدا کرده است تا اینکه ملائک به درخواست وی جواب داده و از زیر پای اسماعیل آب زمزم به بیرون جوشیده است. این یکی از دلایل هفتگانه بودن این عمل می باشد. کوههای صفا و مروه تا پیش از هبوط آدم (ع) بر روی زمین پیشینه ای تاریخی دارد اما اوج شهرت این دو کوه از زمان حضرت ابراهیم به بعد می باشد. داستان هاجر و اسماعیل را عبدالله بن عباس این گونه نقل می کند که: میان مادر اسماعیل و ساره که همسر دیگر حضرت ابراهیم (ع) بود کدورت پیش آمد. ابراهیم (ع) هاجر و فرزندش را به همراه خود به مکه آورد، مشک آبی را به همراه داشتند که هاجر از آن می نوشید و فرزند خود را شیر می داد. سپس ابراهیم هاجر و  اسماعیل را در کنار خاربنی گذاشت (درختچه ای که بالاتر از منطقه چاه زمزم قرار داشت) و سوار بر اسب خود شد و به سمت بیرون مکه راهی شد، هاجر به دنبال او رفت تا منطقه کداء او را دنبال کرد بعد پرسید حال که می روی من و فرزندت را به چه کسی می سپری؟ ابراهیم (ع) فرمود: به خدا می سپارم. هاجر از گفته ی ابراهیم ابراز خوشنودی کرد و به پای خاربن برگشت، از آب داخل مشک می نوشید و به کودک خود شیر می داد تا اینکه آب داخل مشک تمام و شیر او نیز خشک شد.

اسماعیل از شدت تشنگی بی تابی و بی قراری زیادی می کرد و هاجر بسیار ترسید که نکند فرزندش در این بی آبی بمیرد. عاجز شد و نخواست مرگ فرزندش را ببیند به میان دو کوه صفا و مروه رفت. برگشت و دوباره کودک خود را عاجز و گریان دید سپس دوباره فاصله میان صفا و مروه را طی کرد و به امید یاری رسانی بود. گفته می شود او این مسیر را هفت پیموده است و سپس جبرئیل بر او نازل شده که دلیل این تضرع تو چیست و ابراهیم تو را به چه کسی سپرده؟ هاجر پاسخ داد: ابراهیم من و فرزندش را به خدا سپرده است. ندا آمد که همانا به فرد بسیار خوبی سپرده است سپس به اسماعیل اشاره کرد که نهری از کنار او جاری شده بود و به هاجر گفت: این نهر برای تمام مهمانان خدا می باشد تا از آب آن بنوشند. به زودی نیز پدر اسماعیل در اینجا برای خدا خانه ای خواهد ساخت.

به کاری که هاجر کرد و اکنون یکی از مناسک حج می باشد سعی گفته می شود. این امر به حدی مهم می باشد که اگر حاجیان به عمد آن را ترک کنند حج آنها باطل می شود. اگر کسی نیز سهوا آن را ترک کند، در صورتی که در مکه بیاد بیاورد باید آن را به جای بیاورد و اگر بعد از خروج از مکه متوجه شد که آن را انجام نداده است در صورتی که می تواند برگردد باید برگردد و سعی را انجام دهد حتی اگر امکان بازگشت برای او نیز وجود نداشت باید به دیگری بسپارد که از طرف او این کار را انجام دهد.

در قرآن کریم نیز در مورد صفا و مروه آمده است که: «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ». در حقیقت صفا و مروه از شعارهای خداست که یادآور او می باشد و هر کسی که به حج برود یا عمره گذارد بر او گناهی نیست که میان آن دو سعی بجای آورد و هر که افزون بر فریضه کار نیکی انجام دهد، خدا حق شناس و داناست (سوره ی بقره، آیه 158).

همانگونه که در ابتدا نیز گفته شد اینجا دستخوش تغییراتی چند شده است. محلی که امروزه مسعی در آن قرار گرفته در صدر اسلام، خانه های برخی از اهالی مکه در آن قرار داشت اما بر روی صفا و مروه هیچگونه ساختمان و پلکانی وجود نداشت تا اینکه عبدالصمد بن علی در حکومت ابوجعفر، پله های صفا و مروه را ساخت و سپس مبارک طبری در زمان حکومت مامون نخستین کسی بود که در صفا و مروه ساختمان ساخت آن را با آهک سپید و بندکشی نمود. در سال 802 بود که فرج بن برقوف و در سال 1296 سلطان عبدالحمید دوم پادشاه عثمانی این پله ها را مرمت کردند. سودون محمدی نیز دو نشانه و ستون سبز را به اینجا افزود و اطراف آن قندیل هایی برای روشنایی آویخته شد.

وضعیت امروزه ی مسعی بدین گونه است که به صورت سالنی سرپوشیده در آمده است طولی برابر 5.394 متر و عرض 20 متر دارد و چند طبقه است. ارتفاع طبقه ی اول 12 متر و ارتفاع طبقه دوم 9 متر است. روی پشت بام نیز دیوارهایی گذاشته اند و برخی در آنجا سعی می کنند. برای افراد ناتوان و معذور بر روی چرخ نیز مسیرهای خاصی جدا شده است. مسعی 16 در دارد که همه ی آنها در سمت شرقی مسجدالحرام قرار گرفته اند. در اینجا هم پله ی عادی و هم پله برقی وجود دارد. کانال هایی به عرض 5متر و ارتفاع 6.4 متر در زیر مسعی احداث شده اند که آب را به سمت برون هدایت می کند و مانع ایجاد خرابی در مسعی می شود.

در کنار جاهای دیدنی و بارز مکه، همچون خانه ی خدا، کوه و غار حراء، شعب ابیطالب و ... صفا و مروه نیز از جاهای واجب و دیدنی این شهر مکرمه است که نزد مسلمانان جهان جایگاه والایی دارد.

قبرستان ابوطالب در مکه

قبرستان ابوطالب در مکه از دیگر جاذبه های گردشگری شهر مکه است که آرامگاه همسر و اجداد پیامبر می باشد و یکی از مکان های مورد علاقه ی زائران خدا است که در زیارت خانه ی خدا به آنجا نیز می روند. شعب ابی طالب را اگر رفته باشید، دره ای است که حضرت محمد (ص) به همراه یارانش در آن به اسارات کفار درآمده بودند. در کنار این جا قبرستان ابوطالب در مکه نیز جایگاه به خاک سپردن این عزیزان و یاران پیامبر بوده است. نام دیگر این قبرستان، مَعلا یا حجون که است که به مقبره ی قریش یا مقبره ی بنی هاشم نیز شهرت دارد. زائران ایرانی اما این قبرستان را با نام قبرستان ابوطالب نیز می شناسند. سابقه ی این قبرستان به پیش از اسلام برمی گردد. این جا در دامنه ی کوهی به نام حجون قرار دارد و امروزه در شمال شرقی مکه بر سر دو راهی منتهی به مسجدالحرام و کوه حجون واقع شده است. در این قبرستان یاران نزدیک پیامبر به خاک سپرده شده اند که در میان آنها می توان به اجداد پیامبر، اصحاب ایشان، حضرت خدیجه کبری، بزرگ بانوی اسلام و همسر پیامبر اشاره کرد.

در این قبرستان هر روز به روی مردم گشوده می شود تا به داخل آن بیایند و به بازدید و زیارت بپردازند. بعد از قبرستان بقیع در مدینه ی منوره، این قبرستان مورد توجه تمام مسلمانان است و بسیاری از مردم برای زیارت به خاک سپرده شدگان آن به اینجا می آیند. مردم مسلمان و حتی غیر مسلمان از کشورهای مختلف به اینجا می آیند. قبر همسر گرامی پیامبر مکرم اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) و مادرارجمند حضرت فاطمه زهرا (س) ، ابوطالب بن عبدالمطلب پدر امام علی (ع) ، قاسم بن محمد نخستین فرزند پیامبر وآمنه بنت وهب مادر پیامبر اسلام در اینجا قرار دارند و مسلمانان به زیارت و فاتحه خوانی بر روی آنها می پردازند. در کنار اینها برخی لز شخصیت های پیش از اسلام از جمله، عبد مناف پرده دار کعبه و پدربزرگ حضرت محمد (ص)، هاشم بن عبد مناف جد پیامبر و عبدالمطلب پدربزرگ رسول اکرم نیز در این قبرستان آرمیده اند.

اینجا در واقع مکانی است که در زیارت دوره زائران ایرانی قرار دارد. کاروان های زائران ایرانی با اتوبوس به خیابانی می روند که این قبرستان در آن قرار دارد. سپس جمعیت حاضر از پشت نرده ها برای بسیاری از شخصیت ها و چهره های مشهور و برجسته ی دین اسلام فاتحه و زیارتنامه می خوانند. در مدخل ورودی این قبرستان سنگ نوشته ای نصب شده است که نشان می دهد این قبرستان به سال 1383 ق. تجدید بنا گشته است. گاهی به اشتباه این جا را شعب ابی طالب می نامند در حالیکه آنجا یک مکان متفاوت و جدا می باشد. محل واقعی شعب جایی است که اکنون شعب علی نام دارد و از فضای خارج مسعی تا انتهای سوق الیل_ خانه های روبه روی مسعی در بلندای کوه_ ادامه دارد. در واقع می توان گفت که حد فاصل میان کوه ابوقبیس، تونل کنار آن، کوهی که در کنار آن واقع شده است تا مکتبه المکه المکرمه، تا بنای دورات میاه که مرکز آن محل ایستگاه اتوبوس است، شعب ابی طالب می باشد. در کنار این شعب یا محله، سوق الغزه و شعب عامر قرار دارند که در کنار کوه خندمه واقع شده است.

قبرستان ابوطالب در مکه یکی از امکان مقدسی است که زائران خانه خدا در مکه مکرمه به زیارت آن می روند و بخشی از زیارت مسلمانان محسوب می شود. متاسفانه گفته می شود که این قبرستان تا حدی مورد بی توجهی قرار گرفته است و اجازه ی وارد شده به مسلمانان داده نمی شود، مگر اینکه از پشت نرده ها به زیارت بپردازند. اما با این وجود رفتن به چنین مکان مقدسی، قطعا حال و هوای خاص خود را برای مهمانان خود به همراه خواهد داشت.

کوه و غار حراء در مکه

کوه و غار حرا در مکه از دیگر مکان هایی می باشد که مسافران بخصوص زائرانی که به مکه می روند از آن بازدید می کنند و تمایل دارند این جا را از نزدیک ببینند. اینجا یک مکان بسیار مقدس و معنوی می باشد چرا که رسول خدا (ص) در این غار به راز و نیاز و عبادت می پرداخته است. ایشان چندی از ایام سال بخصوص ماه مبارک رمضان را در این غار به سر می برد. در همین غار بود که نخستین بار آیاتی بر محمد رسول الله نازل شد. پنج آیه ی آغازین سوره ی علق در این غار بر حضرت محمد (ص) وحی شد. این غار در واقع بر روی کوهی به نام کوه نور قرار دارد که در چهار کیلومتری شمال شرقی شهر مکه و کنار راه منا به عرفات بوده اما امروزه به دلیل گسترش شهر مکه در داخل شهر قرار گرفته است. شکل این که مخروطی شکل می باشد و از دیگر کوهها مستقل می باشد. نام این کوه در تورات، جبل فاران آمده است و خود مردم آن را جبل النور نامیده اند. ارتفاع ابن کوه از دریا 621 و از سطح دامنه 281 متر است.

از آنجایی که غار حراء در بالاترین نقطه ی این کوه قرار دارد، این کوه را با فضلیت ترین و مهمترین کوه مکه می دانند. درب غار حراء جهت گیری به سمت شمال دارد و ظرفیت داخلی آن به اندازه پنج نفر می باشد. ارتفاع دهانه ی غار به دو متر می رسد. عرض غار در حدود 1.20 متر و طول آن نیز 2 متر است. از نکات بارز و عجیب این غار این است که انتهای آن کاملا به سوی مسجدالحرام است و در دهانه ی آن می توان به سمت بیت المقدس نماز خواند.

همانطور که گفته شد این غار ارزش معنوی و دینی بسیار بالایی دارد. پیامبر اکرم (ص) در داخل این غار به راز و نیاز و مناجات می پرداخته است. شان و منزلت این فضا به حدی بالاست که افراد قبل از ورود به آن گریه شان می گیرد و این اصلا جای تعجب نیست. رفتن و نزدیک شدن به جایی که والاترین فرد نزد خداوند روزگاری در آن عبادت می کرده است.

در طوی مقابل غار نور، کوه ثبیر قرار دارد. این کوه نیز از مکان های محترم نزد مسلمانان به حساب می آید. گفته شده است که خداوند از این کوه گوسفندی برای ذبح نزد اسماعیل فرستاده است. ارتفاع غار حرا همانطور که گفته شد به اندازه ی قد یک انسان است. حضرت محمد (ص) روزهایی از سال بخصوص در ماه رمضان به این غار می رفته است و در آنجا می مانده است. بسیاری از مسلمانان بر این عقیده هستند که اولین آیه های قرآن کردیم در این غار بر پیامبر اکرم نازل شد. غار حراء را از جمله بهترین و محترم ترین نقاز در مکه می دانند. که هر ساله مسلمانان زیادی برای زیارت به آنجا می روند. حتی فضاها و مکان های پیرامون این غار نیز محترم و با ارزش هستند. از جمله این ها می توان به کوه ثبیر در روبه روی غار حراء اشاره کرد.

برخی روایت ها حاکی از این هستند که حضرت آدم علیه السلام خانه ی کعبه را از سنگ های پنج کوه بنا نهاده است که یکی از آنها کوه حراء بوده است. وسعت غار به حدی است که یک فرد می تواند تمام قد در آن بایستد و نماز بخواند. داخل آن در طول روز روشن است اما گرمای آفتاب به داخل آن نفوذ نمی کند. در حالت نشسته نیز پنج نفر می توانند در داخل این غار حضور داشته باشند.

جهت گیری غار حراء به سمت مسجد الحرام و کعبه منتهی می شود. دهانه ی غار به سمت بیت المقدس است. از بالای کوه حراء که نگاه کنید مسجدالحرام و گلدسته هایش مشخص هستند. بالای قله ی حراء تقریبا 40 متر مربع دارد. اطراف قله باز است و هیچ صخره یا مانعی در برابر دید شما وجود ندارد و می توانید راحت به تماشای اطراف بپردازید.

اولین آیه هایی که در غار حراء بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد آیان آغازین سوره ی بقره بود: ” اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ • خَلَقَ اْلإِنْسانَ مِنْ عَلَق • اقْرَأْ وَ رَبُّکَ اْلأَکْرَمُ • الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ • عَلَّمَ الإنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ “.